بازده پرورش طیور به شدت تحت تاثیر شرایط و موقعیت منطقه پرورش می باشد. به عنوان مثال، مرغداری در ارتفاعات بسیار سخت تر از پرورش مرغ در سطح دریاست و این سختی از مرحلۀ جوجه کشی تا تمام مدت پرورش جوجه ادامه دارد. بنابراین لازم است تدابیر مناسبی در این خصوص اندیشیده شود تا بهترین نتیجه عاید گردد. با افزایش ارتفاع از سطح دریا، همواره از میزان فشار اکسیژن در هوا کاسته می شود و در چنین شرایطی به ازای هر دم و بازدم (تنفس) میزان مولکول های اکسیژن
که وارد بدن پرنده می شود، کاهش می یابد. معمولاً پرورش دهندگان طیور در مناطق مرتفع با مشکلات متعددی در رابطه با بیماری، تولید مثل و مرگ و میر پرندگان مواجه می گردند.
هر چند این مشکلات می تواند به دلیل وضعیت آب و هوایی از قبیل دمای پایین و میزان رطوبت هم باشد، اما مهمترین عامل، کاهش فشار هوا و کاهش تراکم اکسیژن می باشد. در این شرایط جهت جبران کاهش اکسیژن دریافتی، یکسری تغییرات فیزیولوژیک در بدن پرنده اتفاق می افتد تا میزان دریافت اکسیژن را افزایش دهد. اولین قدم افزایش تعداد گلبولهای قرمز و افزایش میزان هموگلوبین خون است تا بتواند ظرفیت اکسیژن رسانی را افزایش دهد. در نتیجه سرعت ضربان قلب نیز افزایش می یابد تا خون را با سرعت بیشتری به شش ها برساند و کمبود اکسیژن ناشی از ارتفاع را جبران کند.
مجموع این عوامل باعث افزایش فشار خون بخصوص فشار خون ریوی شده و در اثر این فشار، پلاسمای خون از دیواره مویرگ ها و بافت ها (بخصوص کبد) تراوش و در محوطه بطنی تجمع می کند که اصطلاحا به آن آسیت می گویند. این عارضه می تواند به دلایل متعددی ایجاد شود؛ اما مکانیسم بوجود آمدن این عارضه در همه شرایط یکسان است و آنچه که باعث بوجود آمدن این عارضه می شود افزایش فشار خون است. به عنوان مثال سرعت رشد بالا و سرمای هوا به دلیل افزایش متابولیسم پرنده و افزایش نیاز به اکسیژن این عارضه را تشدید می کنند.
پراکنش تولید گوشت مرغ ایران با توجه به ارتفاع مناطق پرورش از سطح دریا:
بررسی پراکنش فعالیت های مرتبط با تولید طیور در مناطق مختلف کشور نشان می دهد که حدود 32 درصد گوشت مرغ ایران در 6 استان گلستان، مازندران، گیلان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان تولید می شود. این 6 استان به دلیل همجوار بودن با دریا، ارتفاعی کمتر از 200 متر از سطح دریا دارند. در این مناطق مشکلات ناشی از ارتفاع در حداقل ممکن بوده و به همین دلیل بخش عمده فارم های پرورش مرغ مادر و کارخانه های جوجه کشی کشور نیز در سه استان شمالی کشور قرار دارند.
حدود 43 درصد گوشت مرغ ایران در مناطقی تولید می شود که ارتفاعی بین 200 تا 1500 متر از سطح دریا دارند. این مناطق به ترتیب افزایش ارتفاع، شامل استانهای قم، خراسان رضوی، خراسان شمالی، سمنان، یزد، قزوین، اردبیل، سیستان و بلوچستان، آذربایجان شرقی، لرستان، آذربایجان غربی، تهران، کرمانشاه، البرز، ایلام، خراسان جنوبی و کردستان می شود. در این مناطق، مشکلات ناشی از ارتفاع در هنگام پرورش طیور بروز می کند، اما در صورتی که اقدامات اصلاحی انجام پذیرد، می توان اثرات آن را تا حدود قابل توجهی تخفیف داد.
حدود 25 درصد تولید گوشت مرغ کشور مربوط به مناطقی است که ارتفاعی بالاتر از 1500 متر از سطح دریا دارند. در این مناطق فشار اکسیژن بیش از 20 درصد افت می کند و در صورتی که مدیریت صحیحی اعمال نشود عوارض ناشی از کمبود اکسیژن جبران ناپذیر خواهد بود. این مناطق شامل استان های فارس، اصفهان، زنجان، مرکزی، همدان، کرمان، کهگلویه و بویر احمد و چهار محال بختیاری می باشد.
هرچند تقسیم بندی ارتفاع از سطح دریا بر اساس شهر مرکز استان انجام شده است و ما می دانیم که در داخل هر استان نیز تغییرات چشمگیر ارتفاع وجود دارد، اما همین تقسیم بندی هم، لزوم توجه به اختلاف ارتفاع را در امر پرورش طیور به خوبی نشان می دهد.
میزان گوشت مرغ تولیدی در نقاط مختلف ایران بر اساس ارتفاع از سطح دریا
ارتفاع از سطح دریا ریسک بروز آسیت تولید در سال (تن) تولید در سال (درصد)
کمتر از 200 متر کم 686797 4/32
200 تا 1500 متر متوسط 906108 7/42
بالاتر از 1500 متر شدید 527993 9/24
مجموع 2120898 100
تاثیر ارتفاع بر دمای هوا:
همواره یک رابطه معکوس بین دما و ارتفاع از سطح دریا وجود دارد؛ بطوریکه در شرایط نرمال در سطح دریا، دما حدود 15 درجه سانتیگراد بوده و با هر کیلومتر افزایش ارتفاع از سطح دریا، حدود 5/6 درجه سانتیگراد دما کاهش می یابد. این امر نشانگر این موضوع می باشد که با افزایش ارتفاع، هزینه انرژی مورد نیاز جهت گرمایش سالن های پرورش طیور نیز افزایش یابد. همچنین در مناطق مرتفع، اختلاف حداقل و حداکثر دما در طول سال نیز بالا بوده و علاوه بر هزینه زیاد گرمایش، نیازمند دقت و مدیریت بیشتر جهت ثابت نگهداشتن دما در داخل سالن های پرورشی نیز می باشد. به عنوان مثال، هرچند حفظ دمای ثابت پرورش، به خصوص در فصول سرد سال ضروری می باشد اما در این شرایط نباید جهت تامین این دمای مطلوب اقدام به بستن هواده ها نمود، زیرا در این شرایط عدم تامین اکسیژن کافی باعث بروز آسیت خواهد شد.
تاثیر ارتفاع بر تولید تخم مرغ نطفه دار و میزان جوجه درآوری
طبق تحقیقات انجام شده تاثیر ارتفاع بر جوجه درآوری بسیار بیشتر از اثر آن بر پرورش مرغ است. به عنوان مثال جوجه درآوری در مناطقی که 305 متر از سطح دریا ارتفاع داشتند، تا 10 درصد و در مناطقی که ارتفاع از سطح دریای آن 2130 متر بود، تا 30 درصد کاهش یافته است. به همین دلیل همواره سعی می شود تولید تخم مرغ نطفه دار (فارم مادر) و جوجه کشی ها را در مناطقی با ارتفاع پایین دایر کنند. در واقع میزان جوجه درآوری در ارتفاعات به دلیل تقلیل فشار اکسیژن موجود در هوا و همچنین از دست دادن بیش از حد آب (دهیدراسیون) در مراحل جوجه کشی کاهش می یابد.
افزایش اکسیژن رسانی به جنین در طول جوجه کشی از موارد حائز اهمیت است و یکی از بهترین راهکارهای عملی در این خصوص تزریق مستقیم اکسیژن به اطاقک جوجه کشی است. هنگامی که میزان اکسیژن در اتاقک جوجه کشی به حدود 23 درصد برسد، به طرز چشمگیری جوجه درآوری افزایش می یابد.
افزایش سطح هواده ها یا مدت زمان باز بودن آنها نیز باعث به وجود آمدن جریان هوا در اطاقک های جوجه کشی شده و در نتیجه جنین بیشتر در معرض اکسیژن قرار می گیرد که از راه های عملی افزایش جوجه درآوری در مناطق مرتفع می باشد.
تاثیر ارتفاع بر رشد جوجه های گوشتی
ارتفاع بالای منطقه پرورش بر میزان رشد جوجه های گوشتی کاملا موثراست. این امر احتمالاً ناشی از دمای پایین در ارتفاعات است که منجر به بالا رفتن متابولیسم پرنده (سوخت و ساز بدن) می گردد و در نتیجه تقاضا برای اکسیژن افزایش می یابد. در ارتفاعات متوسط افزایش سوخت و ساز بدن عاملی مؤثر در رشد محسوب می شود؛ اما در مناطق مرتفع، کاهش فشار اکسیژن در تضاد با تقاضای زیاد بدن برای اکسیژن بوده و این امر به ناچار منجر به کاهش رشد و یا نقص در سایر عملکرد های بیولوژیکی می گردد. کاهش رشد جوجه ها پس از جوجه کشی آنگونه که توضیح داده خواهد شد منجر به بروز بیماری هایی نظیر آسیت (جمع شدن آب در شکم) و بیماری های دیگر می شود.
پایین بودن فشار هوا (اکسیژن کم) در ارتفاعات منجر به عارضۀ Hypoxia (کمبود اکسیژن در بدن) کارآیی کم ریه ها و فشار بالای شریانی می گردد. این عارضه بر روی عملکرد قلب تاثیر گذاشته و منجر به نارسایی قلبی و عوارض همراه با آن مثل آسیت می گردد. به منظور رفع این مشکل، افزودن اکسیژن به فضای پرورشی به صورت موفقیت آمیز آزمایش شده است اما هزینۀ این راه حل بسیار بالاست. افزایش سرعت و شدت تهویه، موجب بالا رفتن میزان اکسیژن موجود می گردد؛ اما از آنجاییکه سطح رطوبت در مناطق مرتفع پایین است این کار منجر به کاهش بیشتر رطوبت می گردد و در نتیجه مشکلات بیشتری را به وجود می آورد. پایین بودن سطح رطوبت در مناطق مرتفع به طرق مختلف بر روی وضعیت جسمی و سلامت پرنده تأثیر می گذارد. به عنوان مثال، سوزش دهان و بینی پرنده و خشکی و خارش شدید پوست از عوارض کاهش بیش از حد رطوبت است که خود می-تواند شروعی برای تجمع میکروب و باکتری و ورود آنها به جریان خون و به دنبال آن وقوع بیماری های مختلف باشد.
سازگاری فیزیولوژیک
در طول مدت مدیدی که پرندگان در مناطق مرتفع زیسته اند، برای سازگاری با کمبود اکسیژن در محیط پیرامونشان واکنش های فیزیولوژیک از خود نشان داده اند. بالا رفتن تعداد سلول های قرمز خونی و هموگلوبین خون از مهمترین تغییراتی است که پس از 1 تا 2 هفته در دستگاه خونی پرنده رخ می دهد. در نتیجه ظرفیت اکسیژن رسانی خون بالا می رود و این امر به عنوان یک مکانیسم در جهت جبران کمبود اکسیژن عمل می کند. علاوه بر این، از آنجاییکه متوسط حجم سلولی گلبول های قرمز در ارتفاعات کاهش می یابد، سطح سلول های خونی افزایش یافته و این امر مزیتی است برای هموگلوبین تا با اکسیژن رسانی کافی از غلظت خون جلوگیری کند.
مقایسه پارامتر های خونی جوجه های گوشتی پرورش یافته در مناطق مرتفع و کم ارتفاع
مناطق مرتفع (2900 متر بالاتر از سطح دریا) کم ارتفاع (100 متر بالاتر از سطح دریا)
گلبول های قرمز (میلیون در میلی لیتر) 2/86 1/77
هموگلوبین (گرم در 100 میلی لیتر) 10/45 9/49
حجم متوسط گلبول های قرمز یا MCV (میکرون) 131/70 171/10
عوامل تشدید کننده عوارض ارتفاع:
همانطور که عنوان شد، در مناطق مرتفع کاهش فشار اکسیژن منجر به نارسایی های قلبی و آسیت در جوجه های گوشتی می شود. یکسری عوامل دیگر نیز وجود دارند که همانند تاثیر ارتفاع، قادرند بر میزان دسترسی اکسیژن یا فشار خون تاثیر گذاشته و عوارض ناشی از ارتفاع را تشدید کنند. بخصوص در مناطق مرتفع باید توجه ویژه ای به این عوامل صورت پذیرد. این عوامل عبارتند از:
1- میزان مناسب تهویه: در صورتی که تهویه متناسب با وزن زنده موجود در سالن انجام نشود، دسترسی پرنده به اکسیژن کاهش می یابد و پرنده مستعد بروز آسیت می گردد. مبحث تهویه از منظر تخلیه گازهای سمی همانند آمونیاک و گازهای بازدمی تنفسی همانند دی اکسید و مونواکسید کربن و همچنین گرد و غبار موجود در سالن نیز حائز اهمیت هستند. تهویه کافی، این گازها را از محیط پرورشی خارج کرده و از هرگونه آسیب به سیستم تنفسی پرندگان جلوگیری می کند؛ زیرا این آسیب های تنفسی خود می توانند عاملی جهت بروز آسیت باشند.
2- استرس سرمایی به خصوص در روزهای ابتدایی پرورش: هنگامی که پرندگان در معرض سرمای هوا در محیط پرورشی قرار می گیرند با افزایش میزان متابولیسم بدن اقدام به گرم کردن بدن خود می کنند که این افزایش متابولیسم نیاز به اکسیژن را افزایش می دهد.
3- بیماری های تنفسی: بیماری هایی همانند برونشیت با درگیر کردن سیستم تنفسی از ظرفیت تبادلات تنفسی کاسته و پرنده مجبور است جهت تامین اکسیژن فشار بیشتری را تحمل کند.
4- افزایش سرعت رشد: افزایش سرعت رشد همراه با افزایش مصرف خوراک و افزایش متابولیسم پرنده است که نیاز به اکسیژن را افزایش می دهد و به تبع آن مشکلات مرتبط با آسیت بروز می کند.
اقتصاد پرورش طیور در مناطق مرتفع:
به دلیل فشار ناشی از کمبود اکسیژن در مناطق مرتفع، همواره عملکرد پرنده های این مناطق پایین تر از پرنده هایی است که در مناطق کم ارتفاع پرورش می یابند. از طرف دیگر همیشه درصد قابل توجهی از پرنده ها با بروز علایم آسیت در سنین 20 تا 35 روزگی تلف شده و تعداد دیگری نیز علیرغم زنده ماندن تا آخر دوره، به دلیل تجمع مایعات آسیتی در محوطه بطنی، میل به مصرف خوراک را از دست داده و رشد آنها به شدت کاهش می باد. علاوه بر آسیت، در مناطق مرتفع تعداد دیگری از پرندگان به دلیل نارسایی های قلبی و سندرم مرگ ناگهانی تلف می شوند که این تلفات نیز می تواند از عوارض پرورش در مناطق مرتفع باشد. در پایان دوره و هنگام کشتار نیز تعداد بالایی از لاشه ها به دلیل آسیت ضبط و همچنین میزان افت لاشه نیز در این پرندگان بالاتر از پرندگان پرورش یافته در مناطق کم ارتفاع خواهد بود. اگر به همه این موارد، هزینه های انرژی مورد نیاز جهت گرمایش نیز اضافه شود، مشخص خواهد شد که همواره هزینه تولید در مناطق مرتفع بالا و بازده تولید نسبت به مناطق کم ارتفاع کمتر خواهد بود. هر چند هنوز تحقیق جامعی در این زمینه انجام نشده است (و نیاز به چنین تحقیقی کاملا احساس می شود) اما کاملا مشخص است که یکی از دلایل پایین بودن کارایی پرورش جوجه های گوشتی در ایران می تواند مسئله ارتفاع باشد؛ زیرا بخش قابل توجهی از گوشت در ایران در مناطق مرتفع تولید می شود.
راهکارهای عملی جهت کاهش ریسک پرورش مرغ گوشتی در مناطق مرتفع:
1- از بروز هرگونه تنش به خصوص تنش سرمایی جلوگیری شود. همچنین از کافی بودن و یکنواخت بودن گرمایش سالن پرورش اطمینان حاصل شود. کم بودن دمای محیط پرورش با صرف مصرف خوراک برای گرم کردن بدن و افزایش متابولیسم همراه خواهد بود که نیاز به اکسیژن را افزایش می دهد.
2- از کافی بودن تهویه اطمینان حاصل شود. بخصوص در فصول سرد سال در این زمینه باید دقت بیشتری به خرج داد؛ زیرا در اکثر موارد از ترس سرد شدن سالن پرورش، میزان ورود هوا را کاهش می دهند.
3- با افزودن آنتی اکسیدانت های طبیعی و مصنوعی می توان از به هم پیوستگی بافت ها حمایت کرده و شدت بروز عارضه آسیت را کاهش داد. بدین منظور استفاده از ویتامین E و سلنیوم و سایر آنتی اکسیدانت های مصنوعی توصیه می شوند. نتایج ارائه شده در جدول ذیل که اثر ویتامین E را در شرایط پرورش مرتفع نشان می دهد، بخوبی این ادعا را تایید می کند. علاوه بر آنتی اکسیدانت-ها استفاده از اسیدهای چرب امگا-3 نیز بر یکپارچگی بافت ها تاثیر مثبت داشته و استفاده از آنها جهت جلوگیری از بروز ضایعات آسیت توصیه می شود.
تاثیر افزودن ویتامین E در جیره جوجه هایی که به مدت 6 هفته در مناطق مرتفع پرورش یافته اند
گروه کنترل ویتامین E (200 میلی گرم/کیلوگرم)
مصرف خوراک (گرم) 2130 2211
وزن بدن (گرم) 945 1005
ضریب تبدیل غذایی 2/25 2/20
تلفات (درصد) 20 6/6
گلبولهای قرمز خون (میلیون/میلی لیتر) 2/75 3/25
هموگلوبین (گرم/100 میلی لیتر) 9/35 11/25
4- برخی ویتامین های گروه B همانند ریبوفلاوین، نیاسین و تیامین که نقش کلیدی در آزاد سازی انرژی دارند نیز باید مد نظر قرار گیرند.
5- میزان نمک جیره (سدیم) دایما کنترل شود. سدیم بالا با افزایش فشار خون، عوارض ناشی از ارتفاع را تشدید می کند.
6- برنامه نوری: یکی از ابزارهای مفید جهت کنترل مصرف خوراک، استفاده از برنامه های نوری است. در این برنامه ها با اعمال خاموشی های زمانبندی شده، مصرف خوراک و به تبع آن رشد را کاهش داده و از عوارض سرعت رشد و متابولیسم بالا جلوگیری خواهد شد. تاکنون برنامه های نوری متعددی ارائه شده است اما مهمترین اصل در اعمال برنامه های نوری، توجه به شرایط و محدودیت های موجود در سالن پرورش می باشد. در این برنامه ها باید بین 6 تا 8 ساعت خاموشی اعمال شود. البته باید دقت شود که تا پیش از پایان هفته اول به هیچ عنوان خاموشی طولانی اعمال نشود.
7- مدیریت مصرف خوراک طیور: مهمترین ابزار برای کنترل سرعت رشد پرنده، کنترل میزان مصرف خوراک است. در صورتی که در طول دوره پرورش بخصوص دو هفته اول با کاهش مصرف خوراک از سرعت رشد جوجه ها کاسته شود، پرنده ها در طول دوره پرورش فشار متابولیکی کمتری را تحمل خواهند کرد و به همین میزان نیز از عوارض ناشی از پرورش در مناطق مرتفع کاسته خواهد شد. کاهش سرعت رشد در ابتدای دوره پرورش لزوما به این معنی نیست که در پایان دوره، این پرنده وزن کمتری خواهد داشت. با ارائه یک برنامه تغذیه ای مناسب می توان از پدیده رشد جبرانی استفاده کرد و علاوه بر دور ماندن از عوارض و تلفات ناشی از پرورش در مناطق مرتفع، می توان به وزن نهایی قابل قبول و اقتصادی نیز دست یافت. در مورد خوراک، علاوه بر مدیریت میزان مصرف می توان با تغییر در فرمولاسیون، از جیره های رقیق تری استفاده کرد و بدین شکل از افزایش متابولیسم پرنده جلوگیری کرد.
در ایران حدود دو سوم گوشت مرغ کشور در مناطق مرتفع تولید میشود. در صورتی که با نگاه علمی، تمام الزامات پرورش در مناطق مرتفع رعایت شود، تا حدود زیادی می توان از خسارات و تلفات ناشی از عوارض ارتفاع کاسته و صرفه جویی زیادی در این زمینه انجام داد.
دکتر حسین قرقانی
kdj.ir